سعدوندیان،
سیروس و اتحادیه، منصوره. آمار دارالخلافه تهران: اسنادی از تاریخ اجتماعی
تهران در عصر قاجار.
تهران: نشر تاریخ ایران، ١٣۶٨، چاپ اول، ٦۵١ص.
Sa‘dvandiyan
, Sirus ve Ittihadiyah, Mansurah. ’Amar-i Dar
al-Khilafah-i Tihran: Asnadi az Tarikh-i Ijtima‘i-i Tihran dar ‘Asr-i Qajar.
Tehran:
Markaz-i Furush, Nashr-i Tarikh-i Iran, 1990/1991, 1. baskı,
651 s.
ÖZET
Başkentin
İstatistikleri, Tahran (Kaçar Hanedanı Döneminde Tahran’ın Toplumsal Tarihine
Dair Belgeler)
آمار
دارالخلافه تهران: اسنادی از تاریخ اجتماعی تهران در عصر قاجار
Bu kitap Kaçar Hanedanı dönemine ait üç belgeden oluşmaktadır. Çalışmanın
Giriş kısmında bu belgelere ait referans bilgileri sıralanmıştır.
Bu belgelerden ilki olan “Muhteşem Başkent Tahran’da Ev ve Diğer Binaların
Sayısı” 1852 yılına aittir. Dört satırlık bir girişten sonra, belge “evlerin
sayısı”, dinî ritüel yerleri (Takiyyah), mabetler, camiler ve dükkanların bir
listesini sunmaktadır. Bu belgede evler sıradan vatandaşlara ve uşaklara ait
olmaları bakımından sınıflandırılmıştır. Ermeni, Türkmen ve Yahudi nüfus ile
esnaf uşaklar kategorisine dâhil edilmiştir. Şehrin Ark, Oudlajan, Pazar,
Sangelaj, Chalimeydan ve şehir kapılarının dışındaki birkaç diğer meskûn
mahalli kapsayan yakın çevresini tasvir ederken, evlerin listesi başnazır,
prensler, hanlar ve bunların uşaklarının evleri ile başlamakta; ulema ve diğer
alimlerin evleri sıralandıktan sonra, sıradan vatandaşların evleriyle devam
edilmektedir. Ne var ki, evlerin yapısal özellikleri ile fiziki yerleşimleri
hususuna değinilmemiştir. Sonuç kısımlarında belge dinî ritüel yerlerinin
(Takiyyah), okulların, camilerin, tophanelerin, ambarların, mabetlerin, sağlık
kliniklerinin, silah ambarlarının ve kullanılmayan arsaların toplam sayısını
vermektedir.
Sekiz sayfalık bir metin olan ikinci belgenin başlığı “Hamî Başkentin Mukim
Nüfusunun Coğrafyası”dır. Belge, Abdul-Gaffar Mojnem-Bashi tarafından 1869
yılında neşredilmiştir. Bu belgenin dört sayfası istatistiksel yaklaşımın
yöntem ve noksanlıklarının ele alınmasına ayrılmıştır.
Son belge “Muhteşem Başkentin Siperlerinin Yakınındaki Binaların Tespiti ve
Kaydı,” Akhzar Alishah tarafından hazırlanmıştır ve 1899 yılına aittir. Yakın
çevreyi sınıflandırmakta kullandığı yöntem birinci ve ikinci belgede
kullanılanla aynıdır. Ne var ki, Mozafareddin Şah dönemine ait olan üçüncü
belgede, yakın çevreye verilen isimler ve sınıflandırma değişmiş ve “meskenler”
olarak anılmaya başlanmıştır. Bu genellikle “mebus” unvanına sahip insanların
isimlerine göre yapılmıştır: “Mebus Aziz’in meskeni” gibi. Bunun yanında birçok
geçiş alanı “zabıta” sıfatıyla anılmaya başlanmıştır: “Abbas Zabıtası” adı
verilen geçiş alanı gibi.
Belgelerden birinin başlığında “coğrafya” sözü yer almasına rağmen bu
belgelerden hiçbiri bir Tahran haritası içermemektedir. Aynı zamanda, üç belge
de, Nasserdin Şah’ın hükümranlığının ilk ve orta dönemleri ile oğlu
Mozaffaredin Şah Kaçar’ın hükümranlığının ilk dönemlerindeki Tahran’ın kentsel
mekânına dair bir algı yaratmaktadır. Bu haliyle kitap, tarihçiler ve
antropologlar için olduğu kadar şehir planlaması araştırmacıları için de
dikkate değer ölçüde ilgi çekici olabilir.
Iraj Esmailpour Ghoochani
Çeviren Metin Yeğenoğlu
