Gökbilgin, M. Tayyib. XV.–XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livâsı: Vakıflar, Mülkler, Mukataalar. İstanbul: Üçler Basımevi, 1952, 301 s.

XV.–XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livâsı: Vakıflar, Mülkler, Mukataalar

Tayyib Gökbilgin’in bu çalışması Osmanlı Edirnesi ile çevresinin kuruluş ve gelişme dönemine dair daha önce yayımlanmamış pek çok kaynağın bir derlemesidir. Eser, bölgenin ekonomik, idari ve sosyal niteliğine ilişkin belge ve bilgileri bir araya toplamaktadır. Edirne, İstanbul’un fethinden önce devlet merkezi olmuş, başkent İstanbul’a taşındıktan sonra da (özellikle Rumeli fetihleri bağlamında) siyasi önemini korumuştur.

Kitabın ilk bölümü Edirne’nin ve merkezi olduğu Rumeli eyaletinin idari ve siyasi yapılanmasının tarihini incelemektedir. Bu bölüm aynı zamanda Paşa Livası’nın tarihsel süreçte genişlemesi sonucu değişen terminolojisini de ele almakta olup yalnızca ekonomi ve siyaset tarihçileri için değil; edebiyat, kültür ve mimarlık tarihçileri için de çok yararlıdır. Bu bölüm; yönetici, savaşçı, derviş ve ahi grupların birbirleri ve kent kimliğiyle olan ilişkilerine ışık tutmaktadır.

İkinci bölüm kent ve çevresinde tarıma dayalı üretimi ve toprak mülkiyet ağını temel almakta, öte yandan Edirne’nin tüm Rumeli’nin merkezi konumuna gelme sürecine ışık tutmaktadır. Arşiv kaynaklarından derlenmiş kapsamlı listeler farklı üretim/toprak tutma modelleri altında toplanmıştır. Bunlardan hass ve mukataa en geniş kapsamlı listeleri oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra ze’amet ve timar, yörenin toprak mülkiyet biçimlerinin askerî ve siyasi alana izdüşümünü de ele almaktadır.

Son ve en geniş bölümde vakıf ve emlak kayıtları kronolojik olarak incelenmiştir. Özellikle bu son bölüm, kaynakların harmanlandığı bir sentezden çok belgelerin sunumu biçimindedir ki, bu yapı kitabın araştırmacılar tarafından birincil kaynaklar temelinde kullanımını kolaylaştırmaktadır.

Edirne ve çevresinin önemli mimari yapıları ile toprak mülklerine dair yirmi kadar vakfiye, kitabın sonuna eklenmiş olup bunlardan en kapsamlısı Bayezid II Külliyesi vakfiyesidir. Belgelerin asılları ile içeriklerine dair not ve çevirileri kapsayan bu ek, kitabın bütünündeki özel ve nesnel adlar ile terimlerden oluşan dizinden sonra gelmektedir. Özetle, Gökbilgin, İstanbul’un fethinden önceki Osmanlı toplumunda kolonizatör dervişlerin önemini vurgulamaktadır. Ne var ki, sosyal yapı hamiliği ile mülkiyet ve üretim ilişkilerinin kent kimliğine etkisi ya da yapıların fiziksel, kavramsal ve kültürel boyutlarına dair bilgiler kitabın kapsamı dışında bırakılmaktadır. Türkçe çeviriye ve yer yer açıklamalı notlara karşın kitabın bütünü Osmanlı harflerini bilen bir okuyucu kitlesine hitap etmektedir.

Zeynep Oğuz