خاماچی، بهروز. بازار تبریز در گذر زمان بررسی اوضاع تاریخی، اقتصادی، سیاسی. تبریز: نشر آشینا، ١٣٧۵ ،۴٨٠ ص

Khamachi, Bihruz. Bazar-i Tabriz dar Gozar-i Zaman Barrissi-i Awza‘-i Tarikhi, Iqtisadi, Siasi. Tabriz: Nashr-i Ashina, 1997, 480 s.

Bu kitabın temel hedefi Tebriz Çarşısı’nı iktisadi, siyasi ve hatta kültürel bir merkez olarak tanıtmaktır. Fakat, kitap, ticaretin Tebriz halkı arasında sahip olduğu önemin yanı sıra “Tebriz Ticaret Odası”nın önemini de göstermeyi amaçlamaktadır. Bu amaçla yazar, kitabı bahsi geçen “kurum”un uzun ve önemli tarihine işaret eden yaklaşık 70 sayfalık belge yer alır.

Kitabın ilk bölümlerinin büyük oranda Tebriz Çarşısı’nın uğradığı fiziki değişiklikler ile yapısının incelenmesine ayrıldığı söylenebilir. Bu bölümler Tebriz Çarşısı içinde yer alan küçük dükkânların, mini-çarşıların, küçük açık alanların, pasajların, camilerin ve okulların niteliklerini ele almaktadır. Behrouz Khamachi, tarih ve gezi kitaplarından deliller iktibas etmek suretiyle Tebriz Çarşısı’nındaki mekânların kullanımındaki – doğal afetlerden ve ülkenin diplomatik kararlarından kaynaklanan – değişimlerin ve diğer farklılıkların izini sürmeye çalışmaktadır. Fakat kitabın son bölümü yalnızca Çarşı’nın, İran’ın son 150 yılda uyguladığı politikalar ve yaşadığı devrimler üzerindeki etkisini ele almaktadır. 

Kitabın kronolojik olarak ileri ya da geri giden ilk bölümlerinin aksine, bu bölümde Régie hadisesi ve Tütün Boykotu’ndan 1979 Devrimi’ni takip eden döneme kadar cereyan eden önemli siyasi olaylar net bir şekilde izlenmiştir. Kitap, tüm bunları kapsarken Çarşı’yı kapatma eyleminin hâkim sistem üzerinde nasıl bir baskı aracı olarak kullanıldığını göstermeye çalışmaktadır.

Kitap abartılardan ve “şehir perestişinden” uzak değildir. Örneğin, her ne kadar süpermarketlerin daha gelişmiş olduğunu söylüyorsa da, Batılı süpermarketlerin Tebriz’deki mini-çarşıları örnek alarak şekillendiğini ileri sürmektedir. Kitap sunduğu referanslar bakımından sınırlı ve zayıftır. Pek çok yerde, nasıl gerçekleştiğinin kesin bir açıklaması yapılmadan Çarşı’nın siyasi değişimlerdeki önemli ve belirleyici rolünden bahsedilmektedir.

Bu kitap, büyük oranda, Çarşı’nın mekân ve kurumlarında siyasetle karşılaşan ticaret konusunda tarihsel bir anlatıdır. Bu itibarla, kitap, farklı araştırmacılar arasında tarihten mimariye kadar değişik ilgi alanlarına sahip okuyucular bulabilir.

Iradj Ismailpour Ghouchani

Çeviren Fatih Taştan