Alkan, Mehmet Ö. ve Vakfı, Terakki. İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Selanik’ten İstanbul’a Terakki Vakfı ve Terakki Okulları 1877– 2000. İstanbul: Terakki Vakfı, 2003, 392 s.

Terakki Vakfı Okulları’nın kuruluşunu ve tarihsel gelişimini inceleyen bu eser, ilk el kaynak olarak Terakki Vakfı Özel Şişli Terakki Okulları Arşivi’ndeki çeşitli belgeleri ve karar defterlerini kullanmıştır. Diploma, karne, okulların eski ve yeni fotoğrafları, öğretmen ve diğer okul çalışanlarının maaş tablolarını gösteren Osmanlıca ve modern Türkçe belgelerin kopyalarının ilave edilmesi; kitaba zengin bir görsellik sağlamıştır. Birinci hamur kâğıda basılan kitap, zengin görsel malzemesi, yalın ve akıcı anlatımıyla zevkle okunmaktadır. On iki bölümden oluşan kitabın son kısmında – birinci el kaynak olarak kullanılan – okul nizamnameleri, karar defterleri, Dersaadet ile yapılan çeşitli yazışmalar, müfredat programı ve okulun ücret tarifelerini içeren belgeler gibi kaynaklar sunulmuştur.

Kitapta Terakki Okullarının tarihçesi aktarılırken, II. Abdülhamid döneminden (1876-1908) 21.yüzyıla kadar – Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk 77 yıllık dönemi – eğitim tarihi hakkında bilgiler verilmiştir. Kitap, temel olarak bir eğitim kurumunu incelemesine rağmen, 1913 yılına kadar Osmanlı idaresinde kalan ve imparatorluğun Balkanlardaki ticaret şehri olan Selanik’i de ele almakta; Selanik’in ekonomisinden idari yapısına, şehirdeki yaşayıştan eğitim kurumlarına, matbaa ve kütüphanelerden sivil toplum örgütlerine ilişkin – hatta nüfusun önemli bir kısmını olşturan avdetilik (dönmelik) konusuna varıncaya kadar – değerli bilgiler vermektedir. Kitapta Osmanlı İmparatorluğu’ndaki kritik tarihsel olaylar, kronolojik olarak anlatılmıştır: Tanzimat (1839-1876), I. Abdülhamid Dönemi (1876-1908), Balkan Savaşları (1912-1913), II. Meşrutiyet Dönemi (1908-1918) ve I. Dünya Savaşı yıllarının olumsuz etkileri gibi.

Yazar, Osmanlı bürokratlarının çok etnik ve dinî yapılı Osmanlı toplumunda gayrimüslim ve Müslümanlar arasında ‘Osmanlı yurttaşı’ fikrini oluşturmak ve bu fikri topluma yaymak için çeşitli din ve mezheplerden öğrencilerin beraberce okuyacakları okullar açılması çabalarına değinmiştir. II. Abdülhamid döneminde eğitimde modernleşme hareketlerinin arttığını, ama aynı zamanda da eğitimin daha dinselleşmeye başladığını, kurulan okullardan örnekler vererek belirtmiştir.

Yazar, Tanzimat sonrası dönemde Osmanlı Devleti’nin – imparatorluğun tarihinde ilk defa – kamusal eğitimi üstlenip ilköğretimi zorunlu hâle getirdiğini, bütün cemaatlere açık okullar kurduğunu, kız öğrencileri eğitim sistemine dâhil ettiğini, Selanik gibi ticaretin yoğun olduğu şehirlerde sivil toplum örgütlerinin de okullar açmasına izin vererek değişen toplumsal gereksinimleri karşılamaya çalıştığına dair bir analizde bulunmuştur.

Yazar, bu okullar grubunun taşıdığı adın, okulun amacını çok açık bir şekilde ifade ettiğine dikkat çekerek ilk Terakki okulunun nasıl kurulduğunu ve nasıl geliştiğini ayrıntılı olarak aktarmıştır. İlerleme anlamına gelen ‘terakki’ kelimesinin okula ad olarak seçilmiş olması, yazara göre, okulun temel hedefinin Osmanlı Devleti’nin toplumsal gelişmeyi sağlama hedefiyle örtüştüğünün bir göstergesi olmaktadır.

Osmanlı modernleşme dönemi eğitim tarihini, Terakki Okulları penceresinden bakarak analiz eden bu kitap; Osmanlı eğitim tarihi hakkında akademik araştırma yapanların, aynı zamanda bu konuya ya da 19. yy. Balkan şehirlerine ilgi duyanların zevkle okuyarak faydalanabilecekleri temel bir kaynak niteliğindedir.

Feryal Tansuğ