Kuban, Doğan ve Rona, Zeynep. İstanbul, Bir Kent Tarihi, Bizantion, Konstantinopolis, İstanbul. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1996, 461 s.

Temelde bir mimarlık tarihi kitabı olan eserde, yazar, İstanbul’un tarihsel imgesini fiziksel, toplumsal ve kültürel çerçeve içinde tartışmaktadır. Şehrin kentsel dokusunu birinci el kaynaklardan inceleyen kitap, mimarlık tarihi alanında İstanbul hakkında bilimsel olarak yazılmış yaklaşık üç bin yıllık dönemi kapsayan önemli bir çalışmadır. Anlatımında, İstanbul’a kişiliğini veren Doğu-Batı ikilemini vurgulamayı ihmal etmeyen yazar, okuyucuya kent tarihindeki gelişimin kültürel ortamla bütünleştiğini göstermektedir. Yazara göre, bir kent tarihi, toplum dokusuna değinmeden tamamlanmış olmaz. Bu nedenle anlatımında konunun tarihi, sosyal ve kültürel boyutlarına da değinmiştir.

Kitap, şehrin antik dönemdeki tarihinden, şehre ilk yerleşen koloniden (Megara) başlayan tartışmasında adı geçen her semt ve mahalle adının bugünkü Türkçe isimleri yanında antik isimlerini de belirtir. Kitabın adından da anlaşıldığı gibi şehri üç ana döneme ayırarak incelemiştir; Bizantion, Konstantinopolis ve İstanbul. Yazar her üç dönemde de, kentin öğelerini – surlar, saraylar, anıtsal ve dinî yapılar (kilise ve camiler), revaklar, bazilikalar, tören alanları, forumlar, konut ve kamu yapıları  arkeolojik ve tarihî bilgilerle harmanlayarak incelemiştir. Pagan kentten Hristiyan kente ve Hristiyan kentten Müslüman kente dönüşüm süreçlerinde etkili kritik tarihî olayların kentin mimarisine yansımalarına da değinir; şehrin Roma İmparatorluğu’nun başkenti olması, Hristiyanlığın resmi din hâline gelmesi, İkonolazma hareketi, Latin işgali, Makedonyalılar ve Komnenos hanedanları dönemi ve şehrin Müslüman Osmanlı idaresine geçmesi gibi.

18. yüzyıldaki kentsel büyümenin, 19. yüzyıl Osmanlı reformlarının, İttihat ve Terakki Dönemi’nin (1908-1918), kenti yoksullaştıran Balkan Savaşları’nın (1912-1913) kentin mimari tarihinin gelişimine etkisini de tartışır. Ayrıca, Cumhuriyet Dönemi’ne kadar uzanıp kenti modernleştirme çabalarına ve 1950’li yıllarda İstanbul’un kontrolsüz ve çarpık kentleşmesine yol açan Başbakan Adnan Menderes dönemi imar uygulamalarına ve de sosyal, kültürel ve ekonomik sonuçlarına da değinir. Günümüze kadar uzanan çalışmasında yazar, 1960 askerî darbesiyle kontrol altına alınmaya çalışan kentin sınırsız büyümesi, Boğaz köprülerinin yapımı, yeni yasalar, yönetmelikler, gökdelenler, devasa iş merkezleri hakkında da ayrıntılı bilgiler vermektedir. Yazara göre, 19. yüzyılda kentin sorunları çözümsüz görünmüyordu, ancak 1960’lara gelindiğinde gereksinimler ve problemlerin boyutları şehrin tarihinde görülmediği kadar büyümüştür. Yazar, bunun kültüre bağlı bir sorun olduğunu ve çağdaş Türk toplumunun kaotik bir fiziksel ortam yarattığını vurgulamakta ve de günümüz İstanbul’u için artık izleyebileceği ne tarihsel ne de yabancı bir örnek kaldığını belirtmektedir.

Şehrin kentsel yapısını tarihsel geçmişiyle beraber analiz etmesi temelde bir mimarlık tarihi kitabı olan esere ayrı bir zenginlik katmıştır. İstanbul’u antik dönemden başlayarak günümüze kadar inceleyen bu eserin bu kadar uzun bir dönemi – bin yıllık Pagan Roma, bin yıllık Hristiyan Bizans ve de Müslüman Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti – kentsel ve mimari yapıyı etkileyen diğer faktörleri göz önüne alarak analiz etmesi, kitaba, benzeri çalışmalar arasında önemli bir yer sağlamıştır.

Feryal Tansuğ