تشکرى بافقى، على اكبر. مشروطيت در يزد: از ورود انديشۀ نوين تا كودتاى سيد ضياء الدين طباطبائى: ١٢٩٩ -١٢٨٥ ش. تهران: مرکز يزد شناسی، ١٣۷۷ / ١٩٩٩ - ١٩٩٨، ٢٩٠ ص

Tashakkuri Bafqi, ʻAli Akbar. Mashrutiyat dar Yazd: az Vurud-i Andishah-yi Navin ta Kudita-yi Sayyid Ziyaʼ al-Din Tabatabaʼi: 1285-1299 Sh. Tehran: Markaz-i Yazdshinasi, 1998-1999, 290 s.

Eserde Yezd “İran’ın en uzak bölgelerinden biri” olarak tanımlanmıştır. İlk bölüm şehrin tarih ve coğrafyasıyla ilgili bir özet sunmaktadır. Bu bölüm Yezd’i diğer güç merkezlerinden tecrit eden bazı doğal sınırları da kapsamaktadır. Bununla birlikte kitabın siyaset, toplum, iktisat ve kültür şeklinde dört bölüme ayrılan geri kalanında temel amaç, meşrutiyet ile ilgili yeni fikirlerin şehirde olup da popüler hâle geldiğini mütalaa etmektir. Eser, her bir bölümde, Yezd’in “uzak dünyası”nın sinir uçlarıyla temasa geçmesini müteakiben meşrutiyet dalgasının yönünün nasıl değiştiğini ve geçmişteki aynı despotizmin daha küçük çaplı, fakat daha büyük kaos yaratacak biçimde yeniden üretilmesiyle neticelenmiş olarak nasıl yorumlandığını göstermektedir.

Eserin belki de en önemli özelliği meşrutiyetin tarihini alışılageldiği üzere Tahran’daki olaylara bağlı olarak değil küçük, ama heterojen bir şehrin perspektifinden ele almasıdır. Şehrin din adamlarının, tüccarlarının ve dinî azınlıklarının – özellikle Zerdüştlerin – bakış açısıyla meşrutiyete yönelik tutumlar, tamamı kitapta yer alan resmî yazışmalarda, toplantı tutanaklarında, gazetelerde ve İngiliz Büyükelçiliğiyle yapılan özel yazışmalarda ayan beyan ortadadır.

Bu eser, İran’daki modernite ve modernleşme eleştirmenleri ile araştırmacıları için meşrutiyetin “İran’ın en uzak bölgelerinden birindeki” resminin bir taslağını çizmektedir. Bu, mutlakıyeti zayıflatmayı ve parlamenter bir düzen kurmayı amaçlayan meşrutiyet fikirlerinin başarısızlıkla sonuçlandığı bir resimdir. Bu fikirler meşrutiyet kisvesi altında insanların hayatına ve mülkiyetine daha da nüfuz eden despotların ve yerel yağmacıların elindeki araçlar hâline gelmiştir.

Iradj Ismailpour Ghouchani

Çeviren Hasan Çolak