الشيال، جمال الدين. تاريخ مدينة الإسكندرية في العصر الإسلامي. الإسكندرية: دار المعارف، ١٩٦۷، ٢٠٤ ص

Shayyal, Jamal al-Din. Tarikh Madinat al-Iskandariyyah. Alexandria: Dar al-Ma‘arif, 1967, 204 s.

Bu kitap en önemli İslam şehirlerinden birinin tarihine “yeni bir ışık tutmaya” çalışmaktadır. Eser, İskenderiye’nin, iktisadi ve askerî faaliyetler için bir merkez olmanın yanı sıra İslam çağındaki olağanüstü kültürel rolünü resmetmekte ve bu çağın bir çöküş ve gerileme çağı olduğu inancına karşı çıkmaktadır.

Yazar, genel giriş bölümünde, İskenderiye tarihi ile ilgili son derece sınırlı sayıdaki yazılı eserin izini sürmek için sarf edilen kayda değer çabaları ve bu eserlere ulaşma yönündeki kişisel girişimlerini tartışmaktadır. Yazar ayrıca bu çabaların akademik değerini de açıklamaktadır.

Kitabın giriş bölümü, mahalleleri ve en önemli yapıları ile birlikte İskenderiye’nin Antik dönemlerdeki koşullarını ve şehrin Helenistik dönem ile Roma dönemindeki planlaması üzerine yoğunlaşmaktadır. Daha sonra Hristiyanlığın şehre girişi ve Bizans dönemindeki yayılışını ele alan bölüm, şehirde kurulan en önemli kilise ve manastırların yanı sıra doktrin tartışmalarının gelişimine ve keşişlik hareketine temas etmektedir.

Kitap Amr ibn As’ın ordusunca fethedilmesini müteakiben İskenderiye’de İslam’ın ortaya çıkışını incelemektedir. Ayrıca şehrin surlarının yeniden inşası ile bu dönemde birçok cami ve hükümet binasının dikilmesini de tetkik etmektedir. İskenderiye’nin Fatımi ve Eyyubi dönemlerini kapsayan kitap şehrin bilimsel, mimari ve askerî önemi ile Selahaddin dönemindeki iç ve dış ticaretini de incelemektedir. Eser, bunun yanı sıra, El-Aziz Osman ve el-Melik el-Kamil Muhammed gibi Selahaddin’in halefleri, ayrıca İskenderiye’yi ziyaret eden tarihçi Ebu Şama ve seyyah Abdüllatif el-Bağdadi gibi tarihçi ve seyyahların zamanında şehrin geçirdiği gelişimleri de tartışmaktadır.

Kitap, Osmanlı dönemiyle Fransız işgalini kısaca incelemeden önce Baybars, Kalavun ve el-Eşref Şaban zamanlarını kapsayan Memlûkler dönemi hakkında bir bölüme yer vermektedir.

Kitap, güvenilir kaynakları sayesinde kendisini farklı kılmaktadır; yazar kullandığı malumatın tamamı için, birçok sayfada yer alan dipnotlar ve kitabın sonundaki bibliyografya vasıtasıyla, en ince ayrıntısına kadar kaynak göstermeye çalışmıştır. Kitapta, bazıları hemen hemen hiç bilinmiyor olmakla birlikte, İskenderiye’deki bazı cami ve tarihî alanların yirmi adet fotoğrafını içeren bir ek yer almaktadır.

Her ne kadar Helenistik dönem yazar tarafından ele alınmışsa da pek çok önemli hadise – ki bunların en önemlisi Ptolemaios hanedanı zamanında İskenderiye Kütüphanesinin kurulması ve daha sonra yakılmasıdır – bu kitapta ele alınmamıştır. Bununla birlikte eser, yazarın da söylediği gibi, mevcut kaynakların azlığı nedeniyle hak ettiği alakayı görmemiş bir çağ olan İslam dönemindeki İskenderiye tarihi hakkında ek malumat sunması bakımından iyi bir kaynaktır. Hâl böyle olunca, on sekizinci yüzyılın bitişini takip eden dönemle ilgili hiçbir şey içermemesi sebebiyle bu eser İskenderiye’nin yakın zamanlardaki gelişimine ya da İskenderiye Kütüphanesinin yeniden inşasına ilgi duyanlar için hiçbir fayda sağlamayacaktır.

Dahlia Sabry

Çeviren Hasan Çolak